Międzyplony dla bioróżnorodności i zrównoważonego rolnictwa
Dr hab. Tomasz Piechota, Katedra Agronomii, Wydział Rolnictwa i Bioinżynierii, UP Poznań
Rolnictwo jest jednym z najważniejszych działów gospodarki, wpływających na wzrost efektu cieplarnianego i towarzyszących mu anomalii pogodowych a jednocześnie działem
najbardziej dotkniętym negatywnymi skutkami tych zmian. Drugim, równie ważnym aspektem jest negatywny wpływ rolnictwa i powiązanych działów gospodarki na różnorodność biologiczną (bioróżnorodność) pola uprawnego i otaczających terenów. Również w tej kwestii to właśnie rolnictwo jest działem najbardziej dotkniętym negatywnymi skutkami tego zjawiska. Sztandarowym i powszechnie przytaczanym przykładem jest brak zapylaczy, bezpośrednio przekładający się na plony roślin owadopylnych. Jednak koszty utraconych korzyści z „usług ekosystemowych” czyli tego, co daje gospodarce natura są znacznie szersze i niestety niedoceniane. Podstawowym, dla rolnika. problemem jest niski poziom usług świadczonych przez glebę pola uprawnego, czyli degradacja gleb. Niekorzystne zjawiska pogodowe przede wszystkim ulewne deszcze przeplatane okresami suszy są w tej sytuacji jeszcze dotkliwsze.
Problem jest globalny i w związku z tym podejmowane jest wiele działań na szczeblach międzynarodowych. Strategia rozwoju Unii Europejskiej na następne dziesięciolecia, znana jako „Zielony ład”, kładzie szczególny nacisk na kwestie klimatu, bioróżnorodności i zrównoważony rozwój. Łańcuch żywnościowy od rolnika – producenta do końcowego odbiorcy – konsumenta, jest ujęty w strategię „od pola do stołu” mającą zapewnić zrównoważony łańcuch dostaw żywności.
Założenia zielonego ładu przewidują między innymi zmniejszenie zużycia nawozów sztucznych i środków ochrony roślin oraz zwiększenie bioróżnorodności terenów rolniczych. Osiągnięcie tych celów, bez negatywnych skutków dla poziomu produkcji można osiągnąć poprzez zwiększenie efektywności wykorzystania przemysłowych środków produkcji oraz powszechniejsze stosowanie metod biologicznych i agrotechnicznych. Międzyplony pełnią w tym zakresie ważną rolę i, podobnie jak inne elementy agrotechniki, wymagają ciągłego doskonalenia i dopasowywania do aktualnych potrzeb i realiów.
Nowości w uprawie międzyplonów mogą dotyczyć zarówno metod i terminów ich siewu, metod likwidacji plantacji międzyplonów, jak i samych roślin uprawianych w międzyplonach. Powszechnie uprawianymi roślinami międzyplonowymi są gorczyca biała i łubiny w międzyplonach ścierniskowych, oraz żyto, życica i wyka kosmata w międzyplonach ozimych. Paleta dostępnych gatunków jest jednak dużo szersza i wciąż się powiększa, niektóre są całkowitą nowością, inne są nieco zapomniane a jeszcze inne pojawiają się w nowych zastosowaniach. Naczelną zasadą doboru gatunków do uprawy w międzyplonach jest wysiew mieszanek wielogatunkowych. To bardzo skuteczna metoda maksymalizacji efektów ich działania.
Rodzina ogórecznikowatych
Powszechnie znanym gatunkiem z tej rodziny jest wiązanka wrotyczolistna czyli facelia błękitna. Posiada wiele cech, czyniących z niej bardzo uniwersalny
gatunek douprawy w siewie czystym i komponent mieszanek międzyplonowych. Ma małe wymagania glebowe i wodne, więc nadaje się na większość gleb i stanowisk. Można ją wysiewać od wczesnej wiosny do późnego lata. Jest wybitnie miododajna, kwitnie przez kilka tygodni zapewniając długotrwale pożytek dla zapylaczy, co jeszcze można wydłużyć wysiewając ją w różnych terminach np. na kolejnych polach w miarę zbioru plonów głównych.
Do intensywnego wzrostu biomasy pobiera duże ilości azotu, zmniejszając jego straty przez wymywanie z gleby. Ma dość głęboki i intensywnie rozwijający się system korzeniowy, dobrze wpływający na strukturę roli.
Wśród roślin rolniczych nie ma bliskich krewnych, z tej samej rodziny botanicznej, jest więc rośliną działającą fitosanitarnie zarówno wobec zbóż, jak i rzepaku, ziemniaków i buraków.
Do tej samej rodziny należy ogórecznik lekarski, kiedyś uprawiany jako roślina zielarska i oleista, teraz nieco zapomniany. Roślina bardzo atrakcyjna dla owadów zapylających,
podobniejak facelia kwitnie długo i obficie, będzie dobrym komponentem do jednorocznych mieszanek miododajnych. Ponieważ dość łatwo osypuje nasiona, możliwe jest samoodnawianie łanu ale może pojawiać się również w roślinie następczej.
Rodzina kapustowatych (krzyżowych)
Poza powszechnie stosowaną i od lat sprawdzoną w międzyplonach ścierniskowych gorczycą białą, do tej grupy należy wiele innych gatunków uprawnych. Wszystkie cechują,
podobnie jak gorczycę, duże możliwości pobierania z gleby azotu i zapobiegania jego stratom, szybkie kiełkowanie i wzrost, mała wrażliwość na chłody.
Zupełną nowością jest gorczyca (kapusta) abisyńska, czasem występująca w gotowych mieszankach międzyplonowych, w których stanowi jeden z komponentów zwiększających
bioróżnorodność. Rzodkiew oleista rozwija się silniej, niż gorczyca, ma szczególnie mocny i głęboki system korzeniowy. Podobnie jak w gorczycy, niektóre odmiany ograniczają występowanie mątwika burakowego.
Nowością są poplonowe odmiany rzodkwi korzeniowej, w typie rzodkwi sopel lodu (japońskiej). Korzeń spichrzowy osiąga nawet kilkanaście cm średnicy i mocno rozpulchnia
glebę. Roślina wysiana w międzyplonie wytwarza tylko rozetę liści i po wymarznięciu bardzo szybko ulega rozkładowi, nie pozostawiając praktycznie mulczu, dlatego w technologiach wykorzystujących ściółkę nie powinna stanowić zbyt dużego udziału w mieszance.
Podobna do rzodkwi korzeniowej, ale mniejsza i płycej korzeniąca jest rzepa ścierniskowa, która była dość powszechnie uprawiana na paszę, zarówno liście jak i korzeń
spichrzowy, teraz nieco zapomniana.
Ze starych a obecnie zapomnianych roślin uprawnych warto zwrócić uwagę na lniankę siewną, czyli rydz. Do międzyplonów ścierniskowych może być stosowana lnianka
jara. W porównaniu do gorczycy czy rzodkwi, rośliny są nieco mniejsze i delikatniejsze, dobrze wypełniają niższe partie łanu w mieszance. Dzięki bardzo drobnym nasionom norma wysiewu w siewie czystym wynosi poniżej 10 kg/ha.
W ramach nowego elementu dopłat rolniczych, pojawią się dobrowolne zobowiązania rolnika (ekoschematy), związane z dodatkowymi płatnościami. Jednym z nich ma
być stosowanie międzyplonów ozimych. Wstępne założenia przewidują mieszanki minimum dwóch gatunków, wysiane do 1 pażdziernika i pozostające na polu co najmniej do 15 lutego.
Z rodziny krzyżowych najdostępniejsze są nasiona rzepaku ozimego, jednak tego gatunku, z powodów fitosanitarnych, lepiej nie uprawiać w międzyplonach.
Do komponowania mieszanek tego typu przyda się natomiast lnianka ozima. W porównaniu z rzepakiem ma znacznie późniejszy termin siewu, lepszą zimotrwałość i mniejszą
podatność na choroby.
Przydatny będzie też rzepik ozimy, odporniejszy od rzepaku na mróz, o późniejszym terminie siewu i wcześniej rozwijający się wiosną. Ma to duże znaczenie, jeśli międzyplon nie
ma być przeznaczony na wczesne przyoranie ale zbierany na paszę. Formą rzepiku szczególnie przydatną na paszę jest Perko, mieszaniec rzepiku ozimego i kapusty chińskiej. Od typowego rzepiku różni się większą masą wegetatywną i nieco mniejszą odpornością na mróz.
Rodzina wiechlinowatych (trawy)
Znane i powszechnie stosowane w międzyplonach rośliny z tej grupy to życice wielokwiatowa, trwała i ich mieszańce, żyto ozime i owies. Są przede wszystkim wykorzystywane do
pozyskiwania paszy dla zwierząt ze względu na wysokie, stabilne plony i korzystny skład. W zmianowaniach z dużym udziałem zbóż, które dominują w praktyce, nie przynoszą jednak efektów fitosanitarnych, z wyjątkiem owsa, choć wzbogacają glebę w próchnicę i poprawiają strukturę roli.
Owies zwyczajny, uprawiany zarówno w plonie głównym jak i międzyplonie ścierniskowym, „łamie” zmianowanie zbożowe przez wydzielanie awenacyny i innych substancji
grzybobójczych.
Do uprawy w międzyplonach ścierniskowych nadaje się również owies szorstki. Ten gatunek został wyparty z uprawy na ziarno przez owies zwyczajny ze względu na wyższe plony
owsa zwyczajnego. W słabych stanowiskach, szczególnie na piaszczystych glebach owies szorstki przeważa jednak plonem zielonej masy.
W warunkach suchych i ciepłych w międzyplonach można wysiewać trawę sudańską i jej mieszańce z sorgiem. Nadaje się do wcześnie wysiewanych międzyplonów
ścierniskowych. W porównaniu z sorgiem ma szybszy rozwój początkowy, natomiast takie same zdolności radzenia sobie z suszą i upałem. Wysiana w późniejszych terminach, zwłaszcza po połowie sierpnia, mocno ogranicza swój wzrost, ze względu na chłodne noce i krótki dzień i czasem całkowicie zawodzi.
Tolerancją na suszę i wysokie temperatury cechuje się również proso – jeden z najstarszych gatunków uprawnych, obecnie rzadko uprawiany na ziarno.
Rodzina bobowatych (motylkowate)
Rośliny z tej rodziny są jednym z najcenniejszych komponentów mieszanek międzyplonowych, niezależnie od celu ich uprawy. Powszechnie znana zdolność do symbiozy
z bakteriami brodawkowymi zapewnia im praktycznie samowystarczalność pod względem odżywienia azotem a później wzbogacenie w ten składnik gleby. Jest to również grupa roślin działająca wybitnie fitosanitarnie, znacznie poprawiająca zdrowotność roślin następczych.
W grupie roślin strączkowych – bobowatych o dużych nasionach, dominują w uprawie międzyplonowej łubiny, czasem wysiewa się groch, rzadko bobik. Jedynym gatunkiem
ozimym jest wyka ozima.
Międzyplony ścierniskowe można wzbogacić o kilka innych gatunków z tej rodziny. Pojawia się w mieszankach ścierniskowych wyka jara. Jako roślina o wiotkich łodygach bardzo
dobrze uzupełnia mieszanki roślin o łodygach sztywnych. Podobnie zachowuje się wyka pannońska – nowość w uprawie międzyplonów.
Wiotkie łodygi ma również lędźwian (groszek) siewny i afrykański, dawno temu powszechny w uprawie, dobrze sobie radzi na glebach słabszych i suchych, oczywiście, jak
wszystkie rośliny strączkowe, poza okresem kiełkowania.
Od zamierzchłych czasów uprawiana jest soczewica, także przydatna do uprawy w międzyplonach ścierniskowych.
Z bobowatych drobnonasiennych, do wysiewu w międzyplonach ozimych znana jest koniczyna inkarnatka, która wchodzi w skład mieszanek pastewnych.
Wcześnie siane międzyplony ścierniskowe można wzbogacić w koniczynę perską i koniczynę aleksandryjską, które w porównaniu z innymi, uprawianymi u nas koniczynami mają
szybsze tempo wzrostu, zwłaszcza na początku wegetacji.
Ekoschematy przewidują, jako jedną z opcji, wsiewki roślin bobowatych w uprawy główne. Na słabsze gleby można z tej grupy polecić seradelę, a na nieco lepsze koniczyny: białą i
czerwoną, czyli gatunki od dawna znane w uprawie. W przypadku koniczyn ma również znaczenie dobór odmiany o niezbyt szybkim tempie początkowego wzrostu.
Rodzina astrowatych (złożone)
Słonecznik zwyczajny jest powszechnie znanym przedstawicielem tej rodziny. Nadaje się do uprawy w międzyplonach ścierniskowych od najwcześniejszych terminów siewu do
późnych, wysiewanych w połowie sierpnia a w cieplejszych rejonach Polski nawet znacznie późniejszych. Inne gatunki z tej rodziny są rzadko uprawiane a niektóre nawet zupełnie nieznane lub zapomniane.
Olejarka abisyńska, znana też jako „ramtil”, pojawiła się w uprawie w Polsce niedawno, głównie w mieszankach międzyplonowych. Pochodzi z wysokich gór Abisynii, jest więc odporna na skrajną pogodę, choć najlepiej przyrasta w korzystnych warunkach. Silnie reaguje na dostępność azotu w glebie i pobiega go w dużych ilościach. W międzyplonach może wytworzyć dużą ilość świeżej masy, dobrze zacieniając glebę. System korzeniowy palowy ale również silnie się rozwijają korzenie boczne. Wymarza dopiero po silniejszych przymrozkach ale znacznie wcześniej, niż gorczyca biała.
Aksamitka nie jest raczej kojarzona z uprawami rolniczymi. Różne gatunki z tego rodzaju botanicznego są uprawiane jako rośliny ozdobne. Tymczasem aksamitki mają silne właściwości ograniczające liczebność wielu nicieni glebowych. Najczęściej w Polsce wykorzystują to działkowcy, wysadzając aksamitki jako rośliny towarzyszące lub obwódkowe na rabatach warzywnych. Uprawa aksamitek jako międzyplonów na powierzchniach towarowych ma znaczenie w stanowiskach mocno zagrożonych nicieniami np. w zmianowaniach warzywnych.
Inne rodziny botaniczne
Z wartych wspomnienia gatunków, pochodzących z innych rodzin warto wymienić grykę siewną i len oleisty.
Duża przydatność gryki do uprawy w międzyplonach wynika między innymi, z jej krótkiego okresu wegetacji, tolerancji na suszę i zdolności do pobierania składników z trudno dostępnych form, przez co udostępnia je roślinom następczym. O jej wysokiej miododajności i pożytku dla zapylaczy nie trzeba nawet przypominać.
Len jest rzadko uprawiany w międzyplonach. Forma oleista rozwija się bujniej i ma głębszy system korzeniowy od odmian włóknistych. Głównym zadaniem lnu jest aktywizacja życia, zwiększanie różnorodności organizmów glebowych. Z tego powodu częściej powinien pojawiać się w mieszankach międzyplonowych.
W przyszłości należy spodziewać się wprowadzania do uprawy w międzyplonach kolejnych gatunków. Zmieniający się klimat umożliwia uprawę roślin o coraz większych wymaganiach cieplnych. Z drugiej strony wymusza dobór gatunków o coraz większej tolerancji na suszę, oraz posiadających dużą plastyczność względem środowiska.
Wraz z zaostrzaniem się zjawisk pogodowych rosną również wymagania względem agrotechniki jako takiej. Utrzymanie dobrej kondycji gleby oraz zachowanie bioróżnorodności na wysokim poziomie zmniejsza stresy roślinne. Łatwiej wtedy poradzić sobie z agrofagami oraz utrzymać wysoką efektywność nawożenia. Jednym z narzędzi do uzyskania tego celu, jest stosowanie międzyplonów.
Artykuł z katalogu nasiennego 2022 rok.
